غنای نفس

امام حسین(علیه‎السلام) در دعای عرفه چنین مناجات می‎کند:
«اللَّهُمَّ اجْعَلْ غِنَایَ فِی نَفْسِی‏»(إقبال الأعمال، ج‏1، ص 342) خدایا! مرا غنی کن، اما غنا را درونم قرار بده.
بیشتر تلاش انسان‎ها در عالم برای رسیدن به رفاه، امنیت و آبادانی است. همه تلاش بشر بیرون از ذات خودش است، در بیرون از خود تلاش می‎کند و می‎خواهد با اسباب بیرونی به رفاه برسد؛ یعنی می‎خواهد ثروت به دست آورد اما از سنگ و خاک و به هم ریختن عالم طبیعت. همه چیز را خراب می‎کند تا به آنچه که خود می‎خواهد برسد. نمی‎خواهد خود را با نظام عالم تطبیق دهد بلکه می‎خواهد نظام عالم با او هماهنگ شود!
«بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ»(قیامت،5) (انسان شک در معاد ندارد) بلکه او می خواهد (آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت) در تمام عمر گناه کند!
انسان می‎خواهد همه چیز را به هم بریزد و هیچ چیز در مقابل او قرار نگیرد؛ یعنی می‎خواهد عالم موافق میل او حرکت کند نه اینکه خود را تغییر دهد و طبق نظام عالم حرکت کند. اینجاست که به پوچی می‎رسد و رابطه‎اش با خدا و دیگران و عالم به هم می‎خورد.
«اللَّهُمَّ اجْعَلْ غِنَایَ فِی نَفْسِی» بشر که می‎خواهد به غنا برسد فکر می‎کند اگر فلز جمع کند، غنی می‎شود! «الَّذی جَمَعَ مالاً وَ عَدَّدَه*یَحْسَبُ أَنَّ مالَهُ أَخْلَدَه»(همزه،2و3) مال را جمع کرد و به شمارش آن پرداخت و گمان کرد که مالش برای او خلود می‎آورد و اسباب کمال اوست در حالی که همه اینها وهم است. مال جزء ما نیست، مال دل را می‎رباید، تعلقات چنین هستند. غنای انسان باید در نفس خود باشد. اگر انسان در خود غنی نشود، با بیرون از خود نمی‎تواند غنی شود.

غنای حقیقی
ثروتمندترین شخص عالم هم غنی نیست؛ چرا که بیشتر می‎خواهد پس فقیر است و هنوز احتیاج دارد. اما ممکن است به انسان مؤمنی برخورد کنید که فکر کند همه عالم را دارد و بزرگترین ثروتمند عالم است! او تمام توجه‎اش به خداست. انسان اگر از درون به غنای مطلق راه پیدا نکند به غنای در نفس نمی‎رسد و هر چه در عالم جمع کند، اسباب طغیان اوست «کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏*أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»(علق،6و7) اگر انسان باور کند دارد، تازه آغاز طغیان او و آغاز به هم خوردن همه چیز است.
مرحوم دکتر دهخدا می‎گفت: روزی شهردار تهران را دیدم و گفتم دو بار باعث شدی که شب تا صبح نخوابم. یکی از شب‎ها از سرور و خوشحالی و دیگری از غصه. هر دو شب را بخاطر یک چیز نخوابیدم. یک بار از فلان خیابان رد می‎شدم، تابلوی بزرگی دیدم که نوشته بود: «خیابان دکتر دهخدا» خیلی خوشحال شدم!
این ما و من بیچارگی می‎آورد.
نردبان خلق این ما و من است عاقبت زین نردبان افتادن است
هر که بالاتر رود ابله‎تر است استخوان او بتر خواهد شکست
خیلی خوشحال شدم که خیابان به نام من شده است و شخصیت پیدا کرده‎‎ام. شب را تا صبح نتوانستم بخوابم. «لاتَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لایُحِبُّ الْفَرِحین»(قصص،76) این همه شادى مغرورانه مکن، که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد.
بار دیگر هم وقتی کودتا شد و مصدق شکست خورد از همان خیابان رد می‎شدم دیدم تابلو را برداشته‎اند و نام کس دیگری را نوشته‎اند آنچنان غصه بر من مستولی شد که شب را تا صبح از غصه نخوابیدم! یک تابلو بالا می‎آید سرور می‎آورد، پایین می‎آید انسان غصه‎دار می‎شود. مگر چنین دنیایی انسان را سیر می‎کند؟! همان چیزی که مایه سرور است، مایه غصه انسان است.
غنای حقیقی با وصل به توحید
انسان باید کانالی از دلش به توحید باز کند. نسبت به اصحاب کهف فرمود: «وَ رَبَطْنا عَلى‏ قُلُوبِهِم»(کهف،14) و دلهایشان را محکم ساختیم یعنی به دل‎هایشان راه باز کردیم و معجزه شدند. مادر حضرت موسی(علیه‎السلام) او را درون نیل انداخت. از بچه دل برید؛ چرا؟ چون فرمود: «رَبَطْنا عَلى‏ قَلْبِها»(قصص،10) به قلب او هم راه باز کردیم. اگر این اتقاق نیفتد انسان طغیان می‎کند «کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏*أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»(علق،6و7)
غنای کاذب فرعون
فرعون روستایی بود. به شهر که آمد ابتدا در قبرستان زندگی می‎کرد، مردم هم به او غذا می‎دادند. قبرستان را تمیز کرده و جارو می‎زد. مردم خوششان آمد و او را رئیس قبرستان کردند. وقتی دیدند کارش را خوب انجام می‎دهد، او را شهردار کردند. بعد فرماندار مصر شد. هر روز کاری انجام می‎داد که مردم را به حیرت می‎آورد
طالب حیرانی خلقان شدیم دست طمع اندر الوهیت زدیم
بعد گفتند: تو بیا و پادشاه مصر باش. به پادشاهی هم قناعت نکرد و گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى»(نازعات،24) چون دید که پادشاهی هم کوچک است. واقعا کوچک است و انسان را غنی نمی‎کند اما انسان نمی‎فهمد چگونه باید غنی شود؟ غنای حقیقی در توحید است. فرعون گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى» در حالی که غنی شدن در عبودیت است
الهی گر بگویی بنده من ز عرش بگذرد خنده من
لذا قرآن فرمود: «رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّه»(نور،37) مردانی هستند که دنبال این نیستند که تجارت و بیع آنها را سیراب کند. تجارت و بیع هم دارند، اما مراقب یاد خدا هستند. لذا در حدیث آمده «الْغِنَى بِاللَّهِ أَعْظَمُ الْغِنَى»(غرر الحکم و درر الکلم، ص 97) غنی‎ترین انسان در عالم کسی است که خود را با خدا غنی کند. در حدیث است: «غِنَى الْمُؤْمِنِ بِاللَّهِ سُبْحَانَه‏»(تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 91) مؤمن به خدا غنی است.

تهیه و تنظیم: گروه تحقیقی پژوهشی فروغ توحید