نارسا بودن الفاظ در بیان حقایق و انوار تجردیّه و عوالم ربوبی

زندگی می نماید و هر چه با چشم خود می بیند و با دست مادّی خود لمس می نماید از برای آنها الفاظی در حدود احتیاجات روزمرّه خود وضع می نماید امّا از سایر عوالم و از تعلّقات و تشعشعات و انوار و ارواح اطّلاعی ندارد تا برای آنها نیز الفاظی وضع کند ، بنابر این ما در تمام لغات جهان لغتی نداریم که آن معانی عالیه را حکایت کند پس چسان می توان آن حقایق را به زبان آورده و توصیف نمود ؟

مشکل عشق نه در حوصله دانش ماست       حلّ این نکته بدین فکر خطا نتوان کرد

دو دسته از این حقایق سخن رانده اند :

اوّل : جماعات انبیاء کرام علیهم السلام بدیهی است که آنها با عوالم ماوراء مادّه ارتباط داشته اند ولی به حکم نحن معاشر الأنبیاء امرنا أن نکلّم النّاس علی قدر عقولهم [27] مجبور بودند از این حقایق به قسمی تعبیر نمایند که قابل فهم و ادراک عامّه مردم باشد و لهذا از بیان حقایق انواری و غایت درخشندگی آن قطع نظر نموده و از بیان آنچه که حتّی به قلب بشر هم خطور نکرده است رفع ید نموده از حقیقت ما لا عین رأت و لا أذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر [28] تعابیری از قبیل جنّت و حور و قصور و غیره می نمودند ولهذا خود نیز در آخر اعتراف می نمودند که بیان حقایق آن عوالم قابل توصیف نیست .

دوّم : سلسله ای از مردم که به متابعت راه انبیاء تشرّف ادراک این حقایق و فیوضات به قدر اختلاف و استعدادات نصیبشان شده است . اینان نیز سخن در پرده استعاره و تمثیل گفته اند .