مراتب مراقبه

اوّل درجه مراقبه اینست که سالک از محرّمات اجتناب کرده و تمامی واجبات را اتیان کند ، و در این دو امر به هیچ وجه من الوجوه مسامحه نورزد .

دوّم درجه ، آنست که مراقبه را شدید نموده و سعی کند هر چه می کند برای رضای خدا باشد و از اموری که لهو و لعب نامیده می شود اجتناب نماید . و چون در این مرتبه اهتمام نمود برای او تمکّن پیدا می شود که دیگر خود را نباخته و این خودداری در او به سر حدّ ملکه برسد .

سوّم درجه ، آنست که پروردگار جهان را پیوسته ناظر خود ببیند ، و کم کم اذعان و اعتراف می نماید که خدای متعال در همه جا حاضر و ناظر و نگران همه مخلوقات است . و این مراقبه در تمام حالات و در همه اوقات باید رعایت شود .

چهارم درجه ، مرتبه ای است از این عالی تر و کامل تر و آن اینست که خودش خدای را حاضر و ناظر ببیند و به طور اجمال مشاهده جمال الهی نماید . و اشاره به این دو مرتبه اخیر از مراقبه است وصیّت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله به ابی ذرّ غفاری رضوان الله علیه : اعبد الله کأنّک تراه ، فان لم تکن تراه فانّه یراک . «خدای را چنان عبادت کن مثل آنکه گوئی تو او را می بینی و اگر نمی توانی او را ببینی او را طوری عبادت کن که بدانی او ترا می بیند» . بنابراین عبادت در مرحله ای که خدا او را می بیند پائین تر است از مرتبه ای که او خدا را می بیند .

چون سالک بدین مرتبه رسد برای آنکه بتواند به کلّی اغیار را از ذهن خود خارج کند باید نفی خاطر را در ضمن یکی از اعمال عبادیّه به جای آورد ، چه جایز نیست در شرع مقدّس توجّه به سنگ یا چوب کند زیرا اگر در همان لحظات توجّه ، مرگ او را دریابد چه جواب خواهد گفت ؟ امّا نفی خواطر در ضمن ذکر و با حربه ذکر ، عبادت است و ممدوح شرع و بهترین طریق آن توجّه به نفس است که اسرع طرق است برای نیل به مقصود ، چه توجه به نفس ممدوح و مقبول شرع انور است و کریمه شریفه : یا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ انْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ اذَا اهْتَدَیْتُمْ [75] بدان دلالت دارد . طریق توجّه به نفس طریقه مرحوم آخوند ملا حسین قلی بوده است و شاگردان ایشان همه طریق معرفت نفس را می پیموده اند که ملازم معرفت ربّ خواهد بود .